شَقُّ الْقَمَر از معجزات پیامبر(ص) که به نقل منابع اسلامی، پیامبر(ص) در این معجزه، با انگشت به ماه اشاره کرد و ماه دو نیمه شد. زمان این معجزه، سال‌های آغازین بعثت بوده است. تحقق این معجزه، با ایرادهایی رو‌به‌رو شده است و برخی عالمان اسلامی درصدد پاسخگویی به آن برآمده‌اند.
چگونگی ماجرا
به گفته شیخ طوسی، مسلمانان در وقوع شق القمر اجماع داشته‌اند و مخالفت با این اجماع سال‌ها بعد از اجماع روی داده و بدین سبب، این مخالفت معتبر نیست.[۱] اما اختلافاتی در جزئیات و چگونگی واقعه در روایات به چشم می‌خورد. بنابر روایات، پیامبر اکرم(ص) به عنوان معجزه، ماه را در آسمان به دو نیمه جدا از هم تبدیل کرد و سپس فرمان داد تا به حال نخستین بازگردد. این بخش از ماجرا محل اتفاق منابع اسلامی است.[۲]
به اعتقاد بیشتر مفسران شیعه و اهل سنت، آیات ابتدایی سوره قمر، در مورد همین حادثه نازل شده است:
اِقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَانشَقَّ الْقَمَرُ وَإِن يَرَوْاْ آيَةً يُعْرِضُواْ وَ يَقُولُواْ سِحْرٌ مُّسْتَمِرٌّ (ترجمه: نزدیک شد قیامت و از هم شکافت ماه. و هر گاه نشانه‌ای ببینند روی بگردانند و گویند: «سحری دایم است.»)[ القمر–۱ -۲]
گزارش‌های معجزهٔ شق القمر را در منابع تاریخی، روایی و تفسیری می‌توان یافت. در منابع تاریخی مانند البدایة و النهایة[۳]، الفتن[۴]، الخرائج و الجرائح،[۵] امتاع الاسماع مقریزی[۶] این ماجرا نقل شده است. قاضی عبدالرحمن ایجی روایات شق القمر را متواتر می‌داند.[۷]
در منابع روایی اهل سنت، ماجرای شق القمر از شش نفر نقل شده است: انس بن مالک،[۸] جبیر بن مطعم،[۹] حذیفة بن یمان،[۱۰]ابن‌عباس،[۱۱]عبدالله بن عمر[۱۲]و ابن‌مسعود.[۱۳]
در متون روایی و تفسیری شیعه نیز دو روایت دربارهٔ شق القمر آمده است:
- نقل شیخ طوسی در امالی[۱۴]
- تفسیر قمی[۱۵]
زمان وقوع
این معجزه در زمان رسول خدا(ص) در سال‌های ابتدایی بعثت در مکه اتفاق افتاده است. علامه طباطبایی، زمان آن را شب ۱۴ ذی‌الحجه سال پنجم قبل از هجرت می‌داند.[۱۶]
علت درخواست مشرکان
انگیزه مشرکان از این درخواست این بود که به عقیده آنان، سحر و جادو تنها در پدیده‌های روی زمین تأثیر می‌گذارد. به همین جهت از ایشان خواستند کار خارق‌العاده‌ای را انجام دهد که در آسمان‌ها روی دهد.[۱۷]
جایگاه این مطلب نزد علما
رویکرد علمای اسلامی در مورد این واقعه، به دو صورت بوده است. عموم مفسران شیعه و اهل سنت به وقوع این مطلب اذعان دارند و معتقدند که ۳ آیه اول سوره قمر ناظر به معجزه شق‌القمر است.[۱۸] این مطلب با اندکی تفاوت، در کتاب‌های شیعه وسنی آمده است و بسیاری از علما نسبت به این حادث ادعای اجماع،[۱۹] تواتر[۲۰] یا استفاضه[۲۱] نموده‌اند.
دومین دیدگاه، مربوط به افرادی مانند حسن بصری، عطاء خراسانی، بلخی است که معتقدند این آیات مربوط به زمان قیامت و از موارد اشراط الساعة است.[۲۲]
سؤال‌ها و ایرادها
از چند جهت بر این واقعه ایراد وارد کرده‌اند که عبارتند از:
- اشکال اول: این ایراد بر اساس نظریه کیهان شناسی بطلمیوسی است که بیان می‌کند، امکان ندارد افلاک آسمانی از هم جدا شوند یا به هم ملحق شوند. پاسخ این ایراد این است که بر اساس مشاهدات جدید کیهان شناسی جدید، این دیدگاه باطل است. بعلاوه، پیدایش منظومه شمسی و نیز پیدایش شهاب سنگ‌ها بهترین دلیل بر بطلان این دیدگاه است.[۲۳]
- اشکال دوم: اگر این واقعه روی داده است، پس چرا در کتاب‌های تاریخی نقل نشده است. این ایراد نیز با پاسخ‌هایی از سوی اندیشمندان اسلامی همراه بوده است؛ مانند اینکه این واقعه در شب روی داده و احتمال خواب بودن عده‌ای هست؛ اعراب در آن زمان به دنبال رصد ستارگان و آسمان نبوده‌اند و جواب‌هایی دیگر.[۲۴]
ادعای ناسا برای اثبات معجزه شق‌القمر پیامبر اسلام (ص)
ویدئویی در فضای مجازی منتشر شده که حاکی از مستندات و دلایلی مبنی بر شیارکمربند مانندی به دور ماه است که می‌تواند معجزه شق‌القمر پیامبر (ص) را به اثبات برساند.
به گزارش خبرنگار حوزه اخبار داغ گروه فضای مجازی باشگاه خبرنگاران جوان؛ چندی است که ویدئویی با عنوان اثبات معجزه شق القمر پیامبر اکرم (ص) به دست دانشمندان ناسا توسط کاربران در فضای مجازی در حال دست به دست شدن است. ویدئویی که طی آن با استناد به تصاویر دریافتی از مرکز ناسا در خصوص کمربندی که دور تادور ماه را فرا گرفته تلاش شده تا دلیلی علمی برای این معجزه منتسب به پیامبر آورده شود.
برخی با مشاهده این ویدئو ایمانشان به آیات الهی هرچه بیشتر شد و برخی نیز آشکارا و پنهان به انکار آن پرداخته و این موضوع را مورد نقد قرار دادند. روایت معجزه پیامبر (ص) از این قرار است که کفار مکه شبی با هجوم به خانه پیامبر و تهدید ایشان، خواستار معجزه‌ای شدند که صدق دعوی او را اثبات کند. آنها پیامبر اکرم (ص) را تهدید کردند در صورتیکه خواسته‌شان اجابت نشود و معجزه‌ای از جانب پیامبر اکرم اتقاق نیفتد، ایشان را به قتل می‌رسانند.
به همراه کفار ساحرانی بودند که با اشراف به علم سحر و جادو، به دلیل آگاهی از این عقیده که سحر و جادو در آسمان تاثیری ندارد، از رسول خدا خواستند تا معجزه‌ای در آسمان نشانشان دهد. کفار عربستان نیز به تبعیت ازاین ادعای ساحران اصرار کردند تا پیامبر (ص) ماه را به دونیم کند. آنها با تصور اینکه این کار ممکن نیست قول دادند در صورت مشاهده این معجزه ایمان خواهند آورد.پ
به اذن خداوند این خواسته کفار به دعای پیامبر اسلام (ص) محقق و در آن لحظه ماه به دونیم شد طوریکه نیمی از آن در جای خود ثابت مانده و نیم دیگر فاصله گرفته و به سمتی دیگر رفت. فاصله بین دو نیمه به اندازه‌ای بود که کوه نور در میان آنها قرار گرفت ؛ و اما کفار با مشاهده این صحنه نه تنها ایمان نیاوردند که حتی با انکار این واقعه بار دیگر آن را به سحر و جادو نسبت دادند و با خطاب کردن پیامبر اکرم به عنوان ساحر، مدعی شدند که رسول خدا آنها را مسحور کرده است.
بنا شد تا مردم دیگری جز آن چند نفر نیز مشاهده این معجزه را تایید کنند تا صدق آن ثابت شود. در نتیجه منتظر عبور مسافران و رهگذرانی شدند که از آن نزدیکی گذر می‌کردند. همه آنها هم این اتفاق را تایید کرده و گفتند که شاهد شق‌القمر بوده‌اند.
این روایت در سوره قمر در قرآن کریم مستقیما ذکر شده است؛ اقـتـربـت الـسـاعـه و انـشـق الـقـمـر
آن ساعت نزدیک آمد و ماه آسمان شکافته شد.
برخی این لحظه شکافته شدن ماه را به روز قیامت ارجاع داده‌اند و گفته‌اند منظور قرآن از این آیه اتفاقاتی است که در قیامت رخ خواهد داد که دونیم شدن ماه یکی از آنهاست. اما با توجه به زمان ماضی افعال در این آیه، رویدادی که دلالت بر آینده داشته باشد، برداشت نمی‌شود، بلکه معنای آیه حاکی از حادثه‌ای است که رخ داده است.
دلیل دیگری که منکران معجزه شق القمر پیامبر (ص) ذکر کرده‌اند آیاتی از قرآن کریم است که در آنها خداوند پیامبر اکرم (ص) را انسانی عادی و معمولی همچون سایرین معرفی کرده است، شخصی که سواد خواندن و نوشتن هم ندارد. بله این آیات صحت دارد اما دلیل واقعی آن چیست و چرا خداوند پیامبر (ص) را چنین فردی معرفی کرده است.
از آنجا که کفار عربستان به هیچ چیز ایمان نداشتند و تمام معجزات را سحر و جادو می‌پنداشتند، اگر پیامبر از سواد کافی برخوردار بود معجزه نزول قرآن را هم چون باقی اتفاقات سحر و جادو قلمداد می‌کردند و آیات آن را شعرهایی می پنداشتند که پیامبر از خود سروده است، لذا حتما می‌باید این آیات از جانب شخصی ذکر می‌شد که هیچ سوادی ندارد تا دلیل محکمتری برای منکرانش باشد. و اینکه مردم با کسی که هم جنس خودشان است ارتباط بهتری برقرار کرده و هدایت می‌شوند. برخی از محتوای این آیه به نفع خود سود برده و مدعی شده‌اند به دلیل آنکه پیامبر از جنس مردم بوده و یک انسان عادی و معمولی است، پس قادر به انجام چنین معجزاتی نخواهد بود.
شاید در نگاه اول این استدلال منطقی به نظر بیاید اما نکته اینجاست که هیچ کجا گفته نشده است که این کار به دست پیامبر انجام شده بلکه به دعای پیامبر و از جانب خداوند متعال چنین واقعه عظیمی رخ داده است. یعنی اراده پیامبر در طول اراده خداوندی و به اذن اوست. اما از آنجا که این اتفاق به خواست رسول الله از خداوند و در پی تهدید کفار عربستان رخ داده است، به پیامبر انتساب داده شده و از معجزات ایشان محسوب می‌شود. در راستای اراده خداوند هیچ چیز غیر ممکنی وجود ندارد.
و اما درباره کلیپ منتشر شده هم باید گفت دقیقا همان توجیهی که درباره نقض آیه قرآن آورده شده در مورد ناسا هم ذکر شده است. در پی برنامه‌ای تلویزیونی در آمریکا با محوریت فقر اجتماعی ، سه تن از فضانوردان ناسا به عنوان مهمان برنامه، مورد هجمه سوالی مجری قرار گرفتند.
این فرد با اشاره به آمار فقر در جامعه از فضانوردان پرسید با وجود این حجم از فقر حاکم بر فضای جامعه، آیا شما با صرف هزینه‌های میلیاردی به فضا سفر کردید که تنها پرچم کشور را بر سطح ماه برافرازید و بازگردید؟؟!! این فضانوردان در پاسخ به این سوال گفتند آنها برای انجام یک سری تحقیقات و آزمایش‌ها بر روی عمق ماه به فضا رفته‌اند که حین مطالعه و تحقیق متوجه شیار و شکاف عجیبی بر سطح ماه شدند که دور تا دور آن را همچون کمربندی فرا گرفته بود، گویی این کره قبلا یکبار از هم جدا شده و مجددا به هم متصل شده باشد. درک این واقعه برای مسلمانانی که با مطالعه قرآن به خداوند ایمان آورده‌اند، کار سختی نیست، چه بسا ادعای ناسا را هم معجزه دیگری از جانب خداوند برای منکران نبوت عصر حاضر می‌دانند.
همانطور که گفته شد برخورد منکران با ادعای ناسا نیز دقیقا مشابه همان رفتاری است که در مقابل آثار قرآن بوده است. افراد با ادعای اینکه ناسا هیچ کجا سخنی از ارتباط میان این شکاف با معجزه پیامبر نیاورده، این سند را هم رد کردند. بله باز هم ظاهر امر همین را نشان می‌دهد اما پاسخ این ادعا هم همانی است که قبل تر گفته شد، ناسا از معجزه پیامبر (ص) چیزی نگفته اما از اعجاب این پدیده و عدم تطابق آن با یافته‌های علمی بسیار گفته است.
سه فضانوردی که به ماه سفر کرده بودند این واقعه را پدیده‌ای عجیب و خارق‌العاده عنوان و اعتراف کردند تاکنون چیزی مشابه آن را ندیده بودند.
معجزات قرآن پیش از این نیز توسط دانشمندان در زمینه‌های مختلف اثبات شده است و شاید به جرأت می‌توان گفت دانشمندان بیش از سایر افراد به عظمت و قدرت خداوندی ایمان دارند چرا که با تحقیق و دلیل به درستی آنها پی برده‌اند.
انکار حقایق در مورد بعضی اشخاص دقیقا مصداق این ضرب‌المثل است: ” کسی را که خواب است می‌توان بیدار کرد، اما آنکه خود را به خواب زده نه..”
همانطور که در زمان پیامبر اکرم (ص) کفار حتی با وجود چنین معجزه‌ای باز هم ایمان نیاوردند و به کفر و عناد علیه پیامبر (ص) و دین اسلام ادامه دادند، در عصر حاضر هم عده‌ای هستند که شق‌القمر که هیچ، حتی اگر تمام قرآن هم آیه به آیه برایشان ثابت شود، باز هم تغییر مسیر نداده و به بیراهه خود ادامه می‌دهند.
پس نوشت
- شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۹، ص۴۴۳.
- برای نمونه نک: شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۹، ص۴۴۳.
- ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۴۶؛ ج۶، ص۸۲.
- المروزی، کتاب الفتن، ۱۴۱۴ق، ص۳۶۷.
- الراوندی، الخرائج و الجرائح، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳۱.
- مقریزی، امتاع الاسماع، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۲۵.
- الایجی، المواقف، الشریف الرضی، ج۸، ص۲۵۶.
- ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۴۶؛ بخاری، صحیح البخاری، استانبول، ج۴، ص۲۴۳.
- ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۴۶؛ حاکم نیشابوری، المستدرک، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۵۱۳.
- ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۴۶.
- ابونعیم الأصبهانی، دلائل النبوة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۸۰؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۴۶.
- ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۴۶؛ حاکم نیشابوری، المستدرک، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۵۱۱؛ بخاری، صحیح البخاری، استانبول، ج۴، ص۲۴۳.
- حاکم نیشابوری، المستدرک، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۵۱۲؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۴۶.
- شیخ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۴۱.
- قمی، تفسیر قمی، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۳۴۱.
- طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۱ق، ج۱۹، ص۶۵.
- مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۷، ص۳۵۵.
- رجوع کنید به: طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۹، ص۲۸۲؛ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۲۹، ص۳۳۷.
- طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ص۳۱۰.
- سید شریف در شرح المواقف و ابن‌السبکی در شرح المختصر به نقل از آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱۴، ص۷۴.
- طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۱ق، ج۱۹، ص۶۰.
- طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۱ق، ج۱۹، ص۵۶.
- تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ۱۳۷۴ش، ج۲۳، ص۱۳-۱۷.
- طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۱ق، ج۱۹، ص۶۴-۶۵.
منابع
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، تحقیق علی شیری، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- أبونعیم الأصبهانی، احمد بن عبدالله، دلائل النبوه، بیروت، دار النفائس، چاپ سوم، ۱۴۱۲ق.
- الآلوسی، محمود بن عبد الله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی، علی عبد الباری عطیة، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
- الایجی، عبدالرحمن بن احمد، المواقف، شرح علی بن محمد جرجانی، قم، الشریف الرضی، بی‌تا.
- البخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، استانبول، المکتبة الاسلامیه للنشر و التوزیع، بی‌تا.
- الراوندی، قطب الدین، الخرائج و الجرائح، قم، موسسة الامام المهدی، ۱۴۰۹ق.
- المروزی، نعیم بن حماد، کتاب الفتن، تحقیق سهیل زکار، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر، ۱۴۱۴ق.
- حاکم النیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم،دار الثقافه، ۱۴۱۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح احمد حبیب عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۱ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، تحقیق: لجنة من العلماء و المحققین الاحصایین، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ اوّل، ۱۴۱۵ق.
- فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب(التفسیر الکبیر)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم، موسسه دار الکتاب، چاپ چهارم، ۱۳۶۷ش.
- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مقریزی، احمد بن علی، إمتاع الأسماع، تحقیق محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
