وحدت اسلامی از پیدایش تاریخی تا گرایش واقعی
منظور از وحدت مسلمانان این است که همه مسلمانان با وجود دیدگاه ها و سلیقه های متفاوت، در برابر دشمنان مشترک هماهنگ و منسجم عمل کنند. وحدت به معنای کنار گذاشتن مذاهب و آرای آن و ایجاد مذهب جدید نیست و از دیدگاه قرآن، ضرورت و اهمیت اتحاد، از اساسی ترین مسائل اجتماعی و دینی مسلمانان است.
آیا اینها کافی نیست برای اتحاد دنیای اسلام؟
یه عده خیال می کنند که اثبات تشیُّع یعنی بد و بیراه گفتن به بزرگان مورد اعتقاد اهل سنت !
دشمنان اسلام برنامه ریزی کرده اند که اختلاف ایجاد کنند
امروز ، دو اراده (وحدت – تفرقه) در منطقه در تعارضند
هوشیار باشید ! نباید اختلافات بوجود بیاید
اگر ما با هم باشیم ، خواهید دید که چه عزتی برای اسلام اتفاق خواهد افتاد
آرایش دشمن ، آرایش جنگی ست.
بعضی ها اختلاف افکنی شان از روی نادانی نیست ، ماموریت دارند برای اختلاف افکنی
منظور از وحدت مسلمانان این است که همه مسلمانان با وجود دیدگاه ها و سلیقه های متفاوت، در برابر دشمنان مشترک هماهنگ و منسجم عمل کنند. وحدت به معنای کنار گذاشتن مذاهب و آرای آن و ایجاد مذهب جدید نیست و از دیدگاه قرآن، ضرورت و اهمیت اتحاد، از اساسی ترین مسائل اجتماعی و دینی مسلمانان است.
به گزارش خبرگزاری «حوزه» در ماه ربیع الاول به مناسبت میلاد رسول اکرم صلی الله علیه و آله و ولادت امام صادق علیه السلام، در فاصله ۱۲ تا ۱۷ ربیع الاول در بسیاری از کشورهای اسلامی، هفته وحدت برگزار می گردد.
آنچه که از لابلای احادیت و متون دینی گزارش شده این است که در تاریخ ولادت پیامبر بین مسلمانان اختلاف نظری وجود دارد.
بنا به نظر اکثر اهل سنت ۱۲ ربیع الاول و بنابر نظر شیعه ۱۷ ربیع الاول را روز ولادت رسول گرامی اسلام می دانند. برخی از دانشمندان شیعه مانند کلینی [۱] و یعقوبی [۲] روز ۱۲ ربیع الاول و برخی از مورخان فرقین [۳] هم روز دوم یا دهم ربیع الاول گفته اند. بنابراین، در هیچ یک از دو طرف، روز میلاد، پیامبر قطعی و اتفاقی نیست.
به خاطر همین موضوع، هفته وحدت به خاطر انسجام و اتحاد بیشتر امت مسلمان نام گذاری شده تا به همدلی و وحدت بیشتر بیانجامد.
هفته وحدت، هفته خرّم گل های زیبای بهاری است. ایام شادی بخشِ مسلمان و عید فرخنده احمد و پیشوای بزرگ جهان تشیّع، حضرت امام جعفر صادق علیه السلام است.
شرایط کنونی مسلمین مانند عصر رسول الله صلی الله علیه و آله است و به همین جهت نیازمند شناخت سیره پیامبر در برخورد با مردم و امت مسلمان عصر پیامبر صلی الله علیه و آله می باشیم تا با عمل به آن سیره شریف، در مقابل تهدیدهای دشمنان و تکفیری ها ایستادگی و مقاومت نموده و امتِ مسلمانِ متفرق را متحد سازیم. در اینجا با محوریت وحدت به برسی و شناخت آیات، روایات، سیره معصومین علیم السلام و سیره علماء و اندیشمندان معاصر می پردازیم.
ضرورت اتحاد و همدلی در قرآن کریم
در قرآن کریم آیاتی را می توان یافت که در آنها به این موضوع اشاره شده است؛ از جمله مفاهیمی، چون «و اعتصموا»[۴]، «تعاونوا»[۵]، «اصلحوا ذات بینکم»[۶]، «اصلاح بین الناس»[۷] «الَّف بینهم»[۸]، «امّةٌ واحدة»[۹]، «امّة وسطا»[۱۰]، «حزب الله»[۱۱] «صبغة الله»[۱۲] و «اخوة».[۱۳] و… که فقط در اینجا اشاره ای گذارا به آیه اعتصام می شود.
در اهمیت و ضرورت اتحاد و همدلی در میان مسلمانان از دیدگاه قرآن، هیچ تردیدی وجود ندارد و قاطعانه می توان گفت که یکی از مسائل اجتماعی، که قرآن بیش از هرچیز دیگر بر آن تأکید دارد، وحدت میان پیروان آن است. قرآن این مهم را در قالب آیات متعدد و شکلهای گوناگون، مورد توجه ویژه قرار داده است و نه تنها همسویی و همرنگی مسلمانان را برای نیل به اهداف بلند اسلام دانسته، که آن را یکی از اساسی ترین و اصلی ترین آرمان های خود برشمرده است.
محور وحدت در دیدگاه قرآنی «توحید» و در مرتبه دیگر دین اسلام است. قرآن کریم پیامبر را به سوی اهل کتاب می فرستد و از آنان برای پیوستن به شعار توحید و جدایی از غیر او دعوت می کند: «ای پیامبر! به اهل کتاب بگو، بیایید بر اساس کلمه ای که بین ما و شما مشترک است، غیر از خدا را نپرستیم و یک دیگر را در برابر خداوند بعنوان رب و پروردگار نگیریم (وحدت کنیم). پس اگر روی برگرداندند بگویید، شاهد باشید که ما اهل تسلیم در برابر حق هستیم. وحدت واقعی با توجه به این آیات تفسیر می شود: در سوره «آل عمران» آمده است: «و اعتصموا بحبل الله جمیعا ولا تفرّقوا»[۱۴]؛ یعنی همگی به ریسمان الهی چنگ زنید و متفرّق نشوید. این آیه شریفه از مسلمانان می خواهد که با اسلام از دنیا خارج شوند، از این رو اعتصام به ریسمان الهی با توحید منهای نبوّت پیامبر و لوازم آن صادق نیست. قرآن نیز مسلمانان را برادر خوانده [۱۵] و به وحدت سفارش می کند. واژه «حبل»، در اصل به معنای وسیله ای است که انسان توسط آن به مقصد و حاجت خود برسد، مانند ریسمانی که انسان با چنگ زدن به او خود را از تهِ چاهی و مانند آن نجات دهد. [۱۶] شأن نزول آیه شریفه که دو قبیله «اوس» و «خزرج» اند، این خصوصیت را داشته اند که به طور دسته جمعی به «حبل الله» متمسک شده اند و از این قضیه زمانی نگذشت که آثار سعادت و حلاوت نعمت های الهی در زندگی برای آنان پدیدار گشت. [۱۷]البته مفسران شیعه و اهل سنت در ذیل این آیه بحث های مفصلی ذکر کرده اند که در این مجال نمی گنجد.
مقصود از وحدت
شاید برخی تصور کنند که مقصود از وحدت و اتحاد مسلمانان این است که پیروان دین اسلام در هیچ موردی نباید دوگانگی و اختلاف داشته باشند و از عقیده گرفته تا عمل و از عبادات تا معاملات، در اصول و فروع و همه امور زندگی، آداب، رسوم، طرز فکر و شیوه های معاشرت و…باید وحدت داشته باشند؛ یا همه مسلمانان زیر لوایی واحد در آیند و به قانون واحد و سیاست یگانه، تن در دهند و از یک سیاست و یک رژیم سیاسی و اقتصادی پیروی نمایند. طبیعی است که این تصور خام، نه جامه عمل خواهد پوشید و نه ممکن و معقول است؛ زیرا وحدتی بدین معنا بر خلاف سنت الهی و فطرت انسانی و طبیعت بشر است. [۱۸]شهید مطهری(ره) با طرح این پرسش که «مقصود از وحدت چیست؟ » می گوید: بدیهی است که منظور علمای روشنفکر اسلامی از وحدت اسلامی، حصر مذاهب در یک مذهب و یا اخذ مشترکات مذاهب و طرد مفترقات آنها که نه معقول و نه منطقی است و نه مطلوب و عملی، نیست؛ منظور دانشمندان، متشکل شدن مسلمانان است در یک صف در برابر دشمنان مشترکشان. [۱۹]
اخوت و وحدت، در سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله
خط انبیاء الهی در طول تاریخ، خط وحدت بوده و این که اختلاف ناشی از دشمنی و کینه بوده است. آنچه را رسول اکرم صلی الله علیه و آله خواسته است همانا زندگی امت واحده است که با همکاری و تعاون و تضامن در راه کسب رضای خداوند حرکت کند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در راه ایجاد وحدت چنان کوشیده است که جای هیچ شکی نیست. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مؤمنین را برادر یکدیگر خوانده است. و در آغاز رسالتش همت به تشکیل جامعه و ایجاد وحدت گماشت، و در راه تالیف قلوب مردم تلاش کرد. هجرت پیامبر به مدینه نیز در راستای ایجاد وحدت و اخوت بین مسلمانان انجام گرفت. عمل به کتاب و سنت از مشترکات مورد اتفاق مسلمین است.
وحدت بین مسلمانان بر اساس وحدت عقیدتی و فکری و فرهنگی است و همین وحدت عقیدتی و فکری بود که توانست در برابر عقاید وثنی و خرافی رایج در عصر رسول اکرم، مقاومت کند و بر آنها فایق آید و انسانی نیرومند بسازد. وحدت امت پیامبر صلی الله علیه و آله را چه بهانه بهتر از این که همه به یک خدا، یک رسول و یک کتاب باور داریم. طنین کلام مبارک حضرت رسول اسلام صلی الله علیه و آله را به گوش جان باید شنید؛ کلامی که تاریخ را در می نوردد، قومیت را درهم می شکند و ملیت را در هم می کوبد و به انسانیت انسان، رنگ فطرت می بخشد.
وجود نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم، بزرگ ترین مایه وحدت در همه ادوار اسلامی بوده است. چون اعتقاد آحاد مسلمانان به آن وجود اقدس بزرگوار، با عاطفه و عشق توأم است. پیامبر عظیم الشان، مرکز و محور عواطف و عقاید همه مسلمانان است. و همین محوریت، یکی از موجبات انس دل های مسلمین و نزدیکی فرق اسلامی با یکدیگر به حساب می آید.
ابعاد شخصیت نبی اکرم را هیچ انسانی قادر نیست به نحو کامل بیان کند و تصویر نزدیک به واقعی از شخصیت آن بزرگوار ارایه نماید. آنچه ما از برگزیده پروردگار عالم و سرور پیامبران سراسر تاریخ شناخته و دانسته ایم، سایه و شبحی از وجود معنوی و باطنی و حقیقی آن بزرگوار است؛ اما همین مقدار معرفت هم برای مسلمانان کافی است تا اولا، حرکت آنها را به سمت کمال تضمین کند و قله انسانیت و اوج تکامل بشری را در مقابل چشم آنان قرار بدهد و ثانیا، آنها را به وحدت اسلامی و تجمع حول آن محور تشویق کند. بنابراین، توصیه ی ما به همه مسلمانان عالم این است که روی ابعاد شخصیت پیامبر و زندگی و سیره و اخلاق آن حضرت و تعالیمی که از آن بزرگوار مأثور و منصوص است، کار زیادی بشود. [۲۰] البته لزوم و ضرورت وحدت بدین معنا نیست که از اعتقادات خود دست برداریم و بدون دلیل تابع هر سخن و عقیده مطرح شده باشیم و یا از طرح مبانی اعتقادی خود به طور مستدل و منطقی چشم بپوشیم.
بسیار به جاست که مسلمانان، نغمه های تازه ای آغاز کنند و به سمت همگرایی و اتحاد گام بردارند. گرچه همه قبول داریم که نسبت به خاندان پیامبر(ص) ظلم ها روا داشته شده، ولایت که حق آنان بود، از آنها گرفته شده است، [۲۱] ولی این امر موجب نمی شود که با اهل سنت همسویی و همگرایی نداشته باشیم؛ ناگفته پیداست که بسیاری از آنان به حکم آیه «قل لا أسئلکم علیه أجراً إلاّ المودة فی القربی…»[۲۲] خاندان پیامبر را دوست دارند و مودت آنان را واجب می دانند.
آن چه از مجموع مفاهیم قرآنی، بیانات و سیره پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام فهمیده می شود، این است که همواره حفظ نظام اسلامی و مصالح عمومی بر منافع شخصی و گروهی مقدم بوده است و اینان از هر اقدامی که تفرقه و شکاف میان جماعت اسلامی را به دنبال داشته باشد، اگرچه نفع شخصی در آن می دیده اند، احتراز می کرده اند. مهم تر از همه آن که مصالح عمومی جهان اسلامبه ویژه در شرایط امروزی، اقتضا می کند که مسلمانان از هر گونه تفرقه و غیرت سازی پرهیز نموده و وحدت داشته باشند.
سیره پیشوایان دین در وحدت اسلامی
بزرگان و امامان معصوم علیهم السلام هموراه تاکید و دعوت به وحدت بین امت و اجتماع مسلمانان نموده اند. رمز موفقیت و سعادت جامعه اسلامی را همان وحدت و دوری از تفرقه و اختلاف می دانند. حتی دستور به شرکت در نماز جماعت آنان داده شده است. مانند آنکه سماعه از امام صادق(ع)، از ازدواج و نماز خواندن با اهل سنت پرسش نمود، در پاسخ فرمود. پیامبر خدا با آنان وصلت نمود. [۲۳]
یا آنکه یکی از یاران امام صادق(ع) به حضرت می گوید: امام جماعتی داریم که تمام همفکران و یاران ما را دشمن می دارد (آیا به او اقتدا کنم) حضرت می فرماید: دیدگاه او، به تو زیانی نمی رساند. سوگند به خدا، اگر دارای صداقت باشی، از او سزاوارتری که به مسجد بروی، پس اولین فردی باش که داخل مسجد می شود و آخرین کسی باش که از مسجد خارج می شوی. اخلاقت را با مردم نیک گردان و سخن نیک بر زبان جاری کن. [۲۴]
علی علیه السلام منادی وحدت
در روایات و سیره پیشوایان و بزرگان دین مورد تاکید و سفارش بوده که باید مسلمانان متحد باشند. وحدت و یکپارچگی امت اسلامی نزد آنان از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد؛ چنان که امام علی(ع) در مقابل حق سکوت کرد، ولی از هیچ تلاشی برای اتحاد مسلمانان خودداری نورزید. امام یکی از علل اتحاد خود با خلفا را حفظ اسلام و رعایت مصالح اسلامی دانست: «به خدا سوگند! اگر بیم تفرقه میان مسلمانان و بازگشت کفر و تباهی دین نبود، رفتار ما با آنها طور دیگر بود…».[۲۵] یا حضرت در جای دیگر می فرماید: لَیسَ رَجُلٌ فَاعْلَمْ أَحْرَصَ عَلَی جَمَاعَةِ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ ص وَ أُلْفَتِهَا مِنِّی بِدان که هیچ کس بر وحدت و همدلی امّت محمّد(ص)، از من حریص تر نیست. [۲۶] ازاین رو در روایات به معاشرت نیکو با اهل سنت تاکید و سفارش شدهاست.
امامان معصوم در بایسته های معاشرت با آنان سخنانی بسیاری دارند که در یک پاسخ نمی گنجد و می طلبد که خود به کتب و مقالات مفصل مراجعه نمایید. امروزه نیز یکی از بایسته های مهم مسلمانان همگرایی است، زیرا مصالح و منافع مشترک جهان اسلام اقتضا می کند که آنان در صفوف فشرده و وحدت اسلامی در برابر دشمنان قرار گیرند و از تفرقه و اختلافات غیر اصولی پرهیز نمایند. البته مقصود از وحدت اسلامی آن نیست که شیعیان سنی و سنیان شیعه شوند، بلکه مقصود از وحدت اسلامی، وحدت عملی است، بدین معنا که جهان اسلام در برابر دشمنان مشترک خود متحد شوند.
دعوت به وحدت در سیره علماء دین
به طور قطع در قرن معاصر افراد زیادی هستند که در این امر خطیر به فعالیت مشغولند که در این مجال امکان انعکاس نام و فعالیت های آنان نیست، و بیان زوایای تفکرات ایشان فرصتی جداگانه و به طور مستقل را می طلبد، که متأسفانه در این مقال، نمی گنجد. علمای بلاد و کشورها و دولت های اسلامی می توانند با اتخاذ سیاست های مشترک در برابر دشمنان خود ایستاده و از اختلافات پرهیز نمایند. بدین سان مقصود از وحدت، وحدت عقیدتی نیست، بلکه وحدت عملی است. این امر هم ضرور است و هم به معنای دست برداشتن از اصول و اعتقادات نیست. البته در این شرایط باید از هر گونه عوامل تنش زا و تفرقه پرهیز شود، زیرا دنیای استکبار در برابر دنیای اسلام ایستاده و در صدد نابودی آن می باشد.
وحدت در اندیشه آیت الله بروجردی (ره)
ایشان وحدت میان مذاهب را از وظایف حیاتی هر عالم شیعی می دانست و به همین جهت علاقه مند بود تا حُسن تفاهمی بین شیعه و سنی برقرار شود تا از طرفی وحدت اسلامی که منظورِ بزرگ این دین مقدس است، تأمین گردد و از طرف دیگر، فقه شیعه و معارف شیعه آن طور که هست، به جامعة تسنّن که اکثریتِ مسلمانان را تشکیل می دهند معرفی شود. هر گونه تفرقه، و دامن زدن به آن زمینه نابودی جهان اسلام را فراهم می کند. از این رو مصلحان جهان اسلام مانند آیت الله بروجردی همواره دم از «جهان اسلام» و «وحدت امت اسلامی» می زد و اصطلاحات دیگر مانند «تقریب مذاهب»، «انسجام اسلامی»، «اصلاح امور مسلمین» را به کار نمی برد، اما اندیشه داوری او همه این مفاهیم را در بر می گرفت. [۲۷] هدف ایشان از وحدت اسلامی، هرگز این نبود که یک گروه در گروه دیگر هضم شود و همة آن ها یک گروه و یک فرقه شوند؛ بلکه تأکید داشت با بیان نقاط مشترک همة گروه ها، دوستی، محبت و صمیمیت در میان آن ها به وجود آید و همه در برابر دشمنان اسلام به ید واحده تبدیل گردند. در نظر مرحوم آیت الله بروجردی(ره)، نیل به این هدف مقدس، از راه تمسک به حدیث ثقلین و معرفی امامان معصوم(ع) به عنوان مصداق بارز اهل بیت(ع)، بهترین، آسان ترین، کم هزینه ترین و معقول ترین راه می باشد.
شیخ محمود شلتوت
شیخ محمود شلتوت از علمای معروف اهل سنت نیز قایل به وحدت و همگرایی بین مسلمانان بود و از اهل سنت درخواست می نمود که از برخوردهای فیزیکی و عوامل تفرقه پرهیز نموده و با شیعیان اتحاد داشته باشند.
بی شک علامه محمود شلتوت از معدود عالمانی بود که به وحدت اسلامی اهتمام ویژه داشت. وی وحدت اسلامی را اینگونه تعریف می کند: «برادر دینی بین قلوب مسلمین پیوند برقرار می کند و آنها را همچون خانواده ای واحد می سازد.
مسلمان از خوشحالی مسلمانان، خوشحال و از ناراحتی او ناراحت می شود. هنگامی که گمراه شد او را هدایت و هنگامی که اغفال شد او را ارشاد و هنگامی که ضعیف شد به او رحم می کند؛ و در یک جمله، آن گونه که برای خود می پسندد با او رفتار می کند. »[۲۸] شیخ شلتوت کتاب خدا و سنت رسول الله(ص) را وجه اشتراک همه مذاهب می دانست. [۲۹]
وحدت در اندیشه حضرت امام خمینی (ره)
اندیشه وحدت امام خمینی (ره) از مهم ترین و نابترین اندیشه های آرمانی محسوب می شود که این اندیشه نقطه عطف تاریخی در وحدت اسلامی محسوب می شود، آرمان وحدت امام از آنجا ناشی می شود که تفرقه در میان امت اسلامی نتایج ذلت باری ببار آورده که جبران آنها شاید هرگز امکان پذیر نباشد، زیرا اجانب بر مسلمین سیطره یافته و جوامع اسلامی تحت سلطه استعمار فروپاشیده اند، مسلمانان شخصیت و شرافت انسانی خود را از دست داده و در همه ابعاد عقب مانده اند بنابراین استقلال و آزادی و عظمت خود را از کف داده و به شرق و غرب وابسته شده اند، با توجه به این شرایط ننگین است که امام ضرورت وحدت را شدیدا لمس و احساس می کند و برای اصلاح جامعه بشری قیام می نماید تا با ایجاد همبستگی اسلامی و بالاتر از آن بین مستضعفین جهان از دخالت ابرقدرتها در مقدرات کشورهای اسلامی جلوگیری نموده و آنان را به سر منزل پیروزی رهنمون گردد. حضرت امام خمینی همواره امت مسلمان را دعوت به اتحاد و وحدت نموده اند. وتلاش کرده اند که مسلمانان متحد با هم متحد شوند. [۳۰] آغاز نهضت اسلامی امام خمینی در سال ۱۳۴۲ و وقوع انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ ایران نقطه عطف تفکر وحدت اسلامی – وحدت شیعه و سنی از یک طرف و وحدت کشورهای اسلامی از طرف دیگر – بود که شخص امام خمینی (ره) منادی این وحدت بود. اندیشه وحدت از دیدگاه امام خمینی وسیله و ابزار اصلی نفی سبیل و سلطه غیر مسلمان بر امت اسلامی بوده و وحدت رمز پیروزی و بقای امت اسلامی است. [۳۱]
وحدت در اندیشه مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای
به حق و به جرات می توان گفت بزرگ ترین منادی وحدت در عصر حاضر و پرچمدار تقریب بین مذاهب، مقام معظم رهبری است که ایشان همیشه و همواره به عنوان رهبر و شخصیت برجسته دینی، دعوت به وحدت و همبستگی بین مسلمانان می نمایند. در اینجا فقط به چند نمونه از بیانات ارشمند ایشان اکتفا می کنیم.
ایشان می فرماید: من از قدیم این اعتقاد و تفکر را داشتم و دارم و آن را یک مسئله استراتژیک می دانم؛ یک مسئله تاکتیکی و مصلحتی هم نیست که حالا بگوییم مصلحت ما ایجاد می کند که با مسلمین غیرشیعه ارتباطات داشته باشیم. مسلمانان به تدریج این اختلافات مذهبی و طایفه ای را کم کنند و از بین ببرند؛ چون در خدمت دشمن است. ما با این انگیزه صحیح، مسئله وحدت مسلمین را در جمهوری اسلامی، یک مسئله اساسی قرار داده ایم. [۳۲]
در جایی دیگر می فرماید: «…تدوین منشور وحدت اسلامی به همت علمای اسلام، ضروری و مطالبه ای تاریخی است، که اگر امروز به این وظیفه عمل نشود، نسل های بعدی ما را مؤاخذه خواهند کرد. در شرایطی که دنیای استکبار سعی در تخریب چهرة مسلمانان دارد… و بیداری اسلامی را میان شیعه و سنی، برای خود خطر می داند… آیا عاقلانه است که مسلمانان درگیر نزاع قومی و مذهبی شوند و دشمن مشترک خود را فراموش کنند؟ [۳۳] مقام رهبری در جایی دیگر می فرماید: این قدر ما در روایات، در ثواب شرکت در نماز جماعت اهل سنت در زمان ائمه: داریم که روایت دارد که در مسجدالحرام پشت سر این ها نماز بخوانید؛ مثل این که پشت سر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نماز خوانده اید. این معنایش چیست؟ معلوم است امام صادق (علیه السلام) نماز آن امام جماعت را با نماز پیامبر مقایسه نمی کند. مقایسه با نماز یک پیرو خودش هم نمی کند؛ اما می گوید پشت سر او نماز بخوانید؛ این یعنی چه؟ این نمایش وحدت است. عملاً وحدت را نشان بدهید. [۳۴]
اگر وحدت و نزدیکی فرق اسلامی چیزی است که در خدمت اسلام می باشد و اگر قبول داریم که اتحاد مسلمین به حال مسلمین مفید است و در جهت عظمت اسلام می باشد، یقینا بایدمعتقد باشیم که از سوی دشمنان اسلام، سخت ترین تلاشها و پیچیده ترین توطئه ها، علیه این وحدت و اتحاد در جریان است. این دو از هم غیرقابل انفکاک است. امروز، هر چیزی که برای اسلام نافعتر است، از نظر دشمنان اسلام مبغوضتر می باشد. امروز، هر چیزی که بیشتر در جهت عظمت اسلام باشد، بیشتر هم مورد تهاجم دشمنان اسلام است. این، یک معادله ی قطعی است. [۳۵]
نتیجه گیری
منظور از وحدت مسلمانان این است که همه مسلمانان با وجود دیدگاهها وسلیقه های متفاوت، در برابر دشمنان مشترک یکدست و هماهنگ و منسجم عمل کنند. وحدت به معنای کنار گذاشتن مذاهب و آرای آن و ایجاد مذهب جدید نیست. از دیدگاه قرآن، ضرورت و اهمیت اتحاد، از اساسی ترین مسائل اجتماعی و دینی مسلمانان است. هدف واحد در سایه پرستش خدایی واحد، هشدار قرآن به پیامد اختلاف، چنگ زدن به ریسمان الهی و…، از بارزترین موارد تأکید قرآن بر وحدت است. اختلاف، ضعف و ناتوانی در برابر دشمنان و از دست دادن ابهت و عظمت و… را در پی دارد و سرانجامی دردناک و در نتیجه تسلط دشمنان را به ارمغان می آورد!
ایجاد اتحاد و اخوت میان ملت ها و آحاد مسلمانان در سراسر جهان، از اهداف و آرمان های اصیل اسلام است که ریشه در قرآن و سنت و آرای اندیشمندان مذاهب اسلامی دارد. برای عملی شدن این هدف و شکل گیری امت واحده اسلامی که در جهت اعتلا و عزت و عظمت و اقتدار جهان اسلام است، وحدت بر محور اصول دین و مشترکات اعتقادی و دامن نزدن به مسائل اختلافی در این عرصه از ضروریات است. خداوند متعال، وحدت بر محوری رهبری خدا و رسول و جانشینان آن حضرت را عامل حفظ همبستگی و اتحاد مردم معرفی می کند و این محوریت، می تواند برکات و آثار فراوانی را به ارمغان آورد. بنابراین، تنها در جامعه ای که گل همیشه بهارِ «وحدت کلمه» می روید، می توان بوی خوش شکوفایی و نوآوری را به مشام جان شنید و به استوارسازی ارزش های اخلاقی و انسانی و گسترش عدالت و معنویت امیدوار بود و بارش رحمت الهی و وزش نسیم اصلاح و سازندگی حقیقی را نظاره گر شد.
باشد که امت مسلمان در این شرایط خاص جهانی و منطقه ای اتحاد و وحدت خویش را بیش از پیش تقویت نمایند.
————-
میلاد پیامبر اکرم (ص) و هفته وحدت
فاصله تاریخ دوازدهم ربیع الاول و هفدهم ربیع الاول به عنوان «هفته وحدت» نامیده شده است. در هفته وحدت که بر محور پیامبر وحدت آفرین و ولادت خجسته او شکل گرفته است. میثاق ها مستحکم و پیمان ها، استوارتر می گردد و خون ها در هم می جوشد و دست ها و بازوها در هم قرار می گیرد و چهره ها بر یکدیگر لبخند پیروزی و صفا می زند، همه اقشار باهم اند و امت اسلامی سرود وحدت، سر می دهند. هفته درس آموزی از کلاس معلم بشریت، حضرت ختمی مرتبت (ص) است که بر برکت میلادش، چهره جهان دگرگون شد و شرک ها و نفاق ها به یکرنگی گرایید و خصومت های چندین ساله به «اخوت اسلامی» مبدل گشت. تاریخ انتشار : 1397/8/28 بازدید : 10121 منبع : اختصاصی حوزه نت ,
میلاد پیامبر اکرم (ص)
پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد (ص)، آخرین پیامبر الهی در جامعه مُشرک شبه جزیره عربستان به دنیا آمد. در تاریخ میلاد پیامبر (ص) اقوال بین مسلمانان وجود دارد. عموم سیره نویسان معتقدند، تولد پیامبر گرامی (ص) در عام الفیل، در سال 570 میلادی بوده است. زیرا آن حضرت به طور قطع، در سال 632 میلادی در گذشته است، و سن مبارک او 62 تا 63 بوده است. بنابراین، میلاد پیامبر در حدود 570 میلادی خواهد بود. اکثر محدثان و مورخان بر این قول اتفاق دارند که تولد پیامبر، در ماه «ربیع الاول» بوده، ولی در روز تولد او اختلاف دارند. معروف میان محدثان شیعه این است که آن حضرت، در هفدهم ماه ربیع الاول، روز جمعه، پس از طلوع فجر چشم به دنیا گشود، و مشهور میان اهل تسنن این است که ولادت آن حضرت، در روز دوشنبه دوازدهم همان ماه اتفاق افتاده است.[36] درباره روز تولد پیامبر اسلام(ص) میان علمای شیعه و اهل سنت دو دیدگاه اصلی وجود دارد: دوازدهم ربیع الاول و هفدهم ربیع الاول. یکی از علت های مهم این اختلاف نظر این است که اختلاف در رویدادهای تاریخی، از همان آغاز وجود داشته و امری عادی و طبیعی است.
هفته وحدت و همدلی
فاصله میان این دو تاریخ، دوازدهم ربیع الاول و هفدهم ربیع الاول به عنوان «هفته وحدت» نامیده شده است. در هفته وحدت که بر محور پیامبر وحدت آفرین و ولادت خجسته او شکل گرفته است. میثاق ها مستحکم و پیمان ها، استوارتر می گردد و خون ها در هم می جوشد و دست ها و بازوها در هم قرار می گیرد و چهره ها بر یکدیگر لبخند پیروزی و صفا می زند، همه اقشار باهم اند و امت اسلامی سرود وحدت، سر می دهند. گرامی باد هفته وحدت، که همه نور و سرور است مایه انسجام ملت و فشردگی صفوف و بازدارنده جامعه از گسست و پراکندگی و رو در رویی که خواست دشمن است. گرامی باد هفته وحدت، که «پیام رسالت» و «ندای امامت» را به گوش انسان ها می رساند و در متن تاریخ و بستر زمان، جاودانه می سازد. هفته وحدت، چترتی مبارک، از شعور و شور و ایثار و فداکاری و اخوت و صمیمیت بر سر مردم می گشاید، الهام می بخشد، آرامش می دهد، روح پرور است و دل انگیز و زداینده کینه ها و کدورت ها و خودخواهی ها و خودبینی ها. هفته درس آموزی از کلاس معلم بشریت، حضرت ختمی مرتبت(ص) است که بر برکت میلادش، چهره جهان دگرگون شد و شرک ها و نفاق ها به یکرنگی گرایید و خصومت های چندین ساله به «اخوت اسلامی» مبدل گشت و مهاجر و انصار، برادر شدند و عرب و عجم و سیاه و سفید، یار و برادر گشتند. نعمت الهی در سایه میلاد پیامبر نور، بر مردم تکمیل شد و مردم «راه» را از «چاه» باز شناختند و در سایه هدایت های آن رسول وحدت و برادری، از «ضلالت» به «هدایت» و از «ظلمت» به «نور» و از «تفرقه» به «وفاق» رسیدند. اکنون نیز که پیش از چهارده قرن از آن تاریخ می گذرد، هم خاطره آن میلاد، شکوه آفرین و الفت بخش است، هم «وحدت» به صورت یک نیاز اساسی برای امت محمدی(ص)، چهره می نماید.
وحدت توصیه الهی در قرآن کریم
خداوند در قرآن تمامی پیروان ادیان توحیدی را به وحدت بر اساس مشترکات فرا می خواند. آیات فراوان در قرآن هست که تاکید بر وحدت مسلمانان و یکپارچگی آنان دارد. از نظر عقل و منطق هم، کسانی که خداوند را، پیامبرش را و کتاب پیامبر را قبول دارند؛ باید در یک جبهه واحد باشند. هر کتاب آسمانی مسلمانان، به همان اندازه که بر روی وحدت آنان تاکید شده، از تفرقه و جدایی میان مسلمانان نهی شده است. قرآن کریم دراین باره می فرماید: وَ اعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ وَاذْکُرُواْ نِعْمَةَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَکُنتُمْ عَلَیَ شَفَا حُفْرَةٍ مِّنَ النَّارِ فَأَنقَذَکُم مِّنْهَا.[37] همگی به رشته دین خدا چنگ زده، به راه های متفرق نروید و به یاد آرید این نعمت بزرگ خدا را که شما با هم دشمن بودید و خدا در دل های شما الفت و مهربانی انداخت و به لطف خداوند همه، برادر دینی یکدیگر شدید، و در صورتی که در پرتگاه آتش بودید، خدا شما را نجات داد. همان گونه که با اتحاد قطرات آب، جوی های آب، و با به هم پیوستن جوی های کوچک به همدیگر، رودخانه ای عظیم ایجاد می شود، با اتحاد انسان ها نیز صف های بزرگی به وجود می آید که پشت هر دشمنی را می لرزاند و او را به وحشت می اندازد. اتحاد را می توان، نخ تسبیحی دانست که مهره ها را در کنار هم نگه می دارد و ارتباط منظمی بین آنها برقرار می سازد و آنها را از پراکندگی، دورافتادگی و گم شدن حفظ می کند و اگر این نخ پاره شود، انسجام مهره ها گسسته می شود و هر کدام به جانبی خواهد رفت.
«وحدت به معنای یگانه شدن، یکتایی و یگانگی است»[38] و «وحدت مسلمین، به معنای یگانگی و هماهنگی مسلمانان در سایه توحید و نبوت و قرآن و تکیه ننمودن آنها بر ممیّزات مذهبی و قومی است. همان امری که مجد و عظمت و شوکت آنان در گرو آن است و همان چیزی که پیامبر و قرآنِ مسلمانان با لحنی بلیغ و بیانی رسا، پیروانِ خود را بدان دعوت می کند».[39]
دعوت اسلام به وحدت و انسجام
اسلام، جهانیان را به صلح و هم بستگی دعوت می کند و این یگانگی، سنگ بنیان اسلام بود که توانست آن را طی چهارده قرن، در برابر عوامل بنیان شکن نگاه دارد. در تاریخ پرفراز و نشیب اسلام، تفرقه و دو دستگی میان مذاهب و ملت های اسلامی، از مسائل پیچیده و بنیان برافکنِ جوامع اسلامی بوده و همین عامل، خسارت های مادی و معنویِ جبران ناپذیری بر پیکر امت واحد اسلامی وارد کرده است. علی (ع) از اصحاب خود به دلیل تفرقه گلایه می کند و می فرماید: «به خدا سوگند! این واقعیت قلب انسان را می میراند و دچار غم و اندوه می کند که شامیان در باطل خود وحدت دارند و شما در حقّ خود متفرق اید.»[40] ایشان در جای دیگر می فرماید: «از پراکندگی بپرهیزید که انسانِ تنها، بهره شیطان است؛ آن گونه که گوسفندِ تنها، طعمه گرگ خواهد بود».[41]
اگر سخن از انسجام اسلامی می شود به این معناست که ملّت های منطقه اسلامی باید پیوندهای خود را چنان مستحکم و استوار کنند که راه نفوذ دشمن بسته شود. در کاربرد عربی، این واژه در جایی به کار می رود که شما لیوان آبی را با جوهری مخلوط و آمیخته کنید؛ به گونه ای که نوعی هم رنگی در آن نمودار گردد. اگر شخصی با شخصی دیگر در اندیشه و تفکر مشترک شد، گفته می شود که آرا و انظار آن دو با یک دیگر منسجم است؛ هرچند تفاوت های نامحسوسی نیز دیده می شود. این تفاوت ها در آن حد و اندازه نیست که بتواند دوگانگی میان آن را بنمایاند. گونه ای از یگانگی در میان دو چیز منسجم یافت می شود که جدایی میان آن دو کاری سخت و دشوار و گاه غیرممکن است. ملّت های اسلامی باید برای رسیدن به انسجام تلاش کنند. این وظیفه ای است که دین اسلام و قرآن بر گردن ایشان نهاده است. با آنکه آداب و رسوم و فرهنگ های هر ملّتی با ملّت دیگر تفاوت دارد، ولی به جهت مشترکات کلان فرهنگی و هدفی، این ملّت ها می توانند به انسجام دست یابند. امت اسلام، در عین آنکه ترکیبی از ملّت ها و نژادهای متعدد و متنوع است، از انسجامی برخوردار می باشد که این خرده فرهنگ ها را با یکدیگر یگانه می سازد. این همان چیزی است که در قرآن از آن با عنوان صبغه الله و رنگ الهی یاد شده است.
دلایل پیدایش اختلاف بین ملّت ها
از اینجا دانسته شد که عوامل مقوم ملّت و تشکیل دهنده دولت های ملّی چیزی جز هدف، روش، تجربیات و فرهنگ مشترک نمی باشد. اما سخن در این است که اگر ما هدف همه اجتماعات را رسیدن به سعادت، یعنی آرامش و آسایش بدانیم، اختلاف ملّت نمی تواند به مسأله اختلاف در اهداف بازگردد. پس علّت اختلاف ملل و ایجاد ملّت ها و نیز دولت های ملّی چیست؟
بی گمان اختلافات روشی مهم ترین علّت و عامل ایجاد ملت ها و واگرایی گروهی، و هم گرایی گروه دیگر انسانی است؛ یعنی با آنکه انسان ها هدف مشترکی در ایجاد اجتماعات دارند و همگی رسیدن به سعادت، آرامش و آسایش را علت غایی آن می دانند، به جهت اختلافات جغرافیایی و شرایط زیستی و زیست محیطی هر گروهی از اجتماعات انسانی می کوشد تا روش ویژه ای برای رسیدن به این هدف بجوید. این گونه است که هر اجتماعی از تجربیات مشترکی سود می برد و در پی این تجربیات مشترک است که ملّت از فرهنگ خاصی برخوردار می گردد؛ تجربیات و فرهنگ خاصی که در شرایط زیستی و جغرافیایی دیگر پدیدار نمی گردد. همچنان که انسان ها از تنوع غذایی برخوردار می گردند و با توجه به موهبات زمینی سرزمین خود از الگوهای غذایی خاصی پیروی می کنند، دارای فرهنگ خاص پوششی، رفتاری و خلق وخو می شوند که موجبات جدایی ایشان از دیگران را سبب می شود. مردمانی که در کوهستان زندگی می کنند حتی در گام برداشتن با کسانی که در دشت ها و جلگه ها زندگی می کنند تفاوت دارند. این گونه است که خرده فرهنگ ها نیز پدیدار می گردد. آنچه ملّتی به مفهوم جدید را می سازد الگوهای مشترک زیستی و فرهنگی عام و فراگیر است که از آن به فرهنگ عمومی ملّت یاد می کنند که در کنار خرده فرهنگ ها از اصالت و تأثیرگذاری بیشتری سود می برد.
بنابراین ملّت ها، مردمانی هستند که به جهت ویژگی های زیستی و زیست محیط و عوامل بیرونی از روش، تجربه و فرهنگ خاصی سود می برند که آنان را از دیگران متمایز می سازد.
آثار انسجام اسلامی
قرآن برای انسجام اسلامی آثار چندی را برمی شمارد که مهم ترین آن ها همان هدف اصلی تشکیل خانواده کوچک و بزرگ (ملّت) و ایجاد دولت می باشد. هدف از انسجام اسلامی در وهله نخست رسیدن به آرامش و آسایش است که قرآن نیز بر آن تأکید می ورزد (آل عمران/ 103؛ انعام/ 65)؛ چنان که برچیده شدن زمینه سلطه بیگانگان و استعمارگران مهم ترین هدف وحدت و انسجام اسلامی شمرده شده است (قصص/ 4) و قدرت و هیمنه مؤمنان را افزایش می دهد (انفال/ 46).
این اهداف جز با تأکید بر عوامل ایجادی آن پدیدار نخواهد شد. ازاین رو بر مسلمانان است که بر اصول دین اسلام تأکید ورزند و به ریسمان الهی (قرآن و پیامبر) چنگ زنند و از آن دور نشوند (آل عمران/ 103؛ نساء/ 59)، حقوق برادری را رعایت کنند، عیب یکدیگر نجویند، در حق یکدیگر گمان باطل نبرند (حجرات/ 11و 12)، امر به شایسته و معروف نمایند، از کار زشت و ناهنجار پرهیز کنند و دیگران را نیز باز دارند (آل عمران/ 104). این موارد و عوامل دیگری را قرآن برای رسیدن به انسجام اسلامی بیان کرده است که بدون آن ها نمی توان رنگ یک رنگی را دید و به امنیت، آرامش و آسایش دست یافت. باشد تا با تحقق بخشیدن به این تسمیه مقام معظم رهبری، یعنی اتحاد ملّی و انسجام اسلامی، به اهداف اصلی جامعه و اجتماع انسانی دست یابیم و رنگ و روی آسایش و آرامش را در کره خاکی زمین ببینیم و از صلح و صفا برخوردار گردیم.
اتحاد و وحدت مسلمانان در عصر حاضر
در دنیای امروز، حضور بیش از یک میلیارد مسلمان و پیشرفت و تعالیِ بی سابقه بعضی از کشورهای اسلامی، به ویژه کشور ایران، زنگ خطری را برای استکبار جهانی به وجود آورده است و به یقین آنها آرام نخواهند نشست. دشمنان که از آغاز ظهور اسلام از این امتِ واحد ضربه های سنگینی خورده اند، در صورت غفلت مسلمانان، از اختلاف های آنان سود خواهند جست و به آن دامن خواهند زد. دوری از اسلام اصیل و قرآن کریم، تعصب و لجاجت بدون برهان و منطق، قومیت گرایی و نژادپرستی، دنیاگرایی و نیز تفرقه انگیزی قدرت های بزرگ به منظور سلطه بر مسلمانان و منابع مالی و فکری آنها را می توان بخشی از دلایل بروز اختلاف در میان مسلمانان دانست. در جهان اسلام، هر کس به دنبال وحدت مسلمانان باشد و در این راستا مجاهدت نماید، کاری خدایی انجام می دهد و در نقطه مقابل، هر کس با هر انگیزه و دلیلی به دنبال ایجاد تفرقه در میان مسلمانان باشد، کاری شیطانی انجام می دهد. تبعیت از کانون واحد و قرارگاه معین، یکپارچگی ایجاد می کند. موفقیت ها برای پیروان یک مکتب، با وحدت آنان به دست می آید. مسلمانان دارای اصول، مبانی و اهداف مشترک هستند. اگر با وجود برخورداری از کثرت جمعیت و تمامی مواهب الهی، گرفتار مصیبت ها و عقب ماندگی ها و فلاکت ها شده اند، دلیل اصلی آن در عدم پایبندی عملی به این اصول و مبانی است. دلیل اصلی مشکلات در جهان اسلام، تفرقه و عدم تبعیت و پیروی از آن کانون واحد و قرارگاه اصلی است.
ایران اسلامی، منادی وحدت
طرح اندیشه وحدت جهان اسلام، از جمله دغدغه های فکری دیرینه و اساسی حضرت امام خمینی (ره) بود که در طول دوران فعالیت اجتماعی و سیاسی خود، چه قبل از پیروزی انقلاب اسلامی و چه بعد از آن، لحظه ای از این موضوع غفلت نکرد. نام گذاری هفته وحدت، تشکیل کنفرانس ها و سمینارهای بین المللی وحدت اسلامی، و تأسیس مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی به فرمان مقام معظم رهبری، حضرت آیت الله خامنه ای مدّ ظلّه العالی، بهترین شاهد گویا بر این مدعاست که جمهوری اسلامی ایران، همواره منادی راستین وحدت و اتحاد در جهان می باشد. کنفرانس بین المللی وحدت اسلامی، یکی از بزرگ ترین تجلی گاه های وحدت مسلمانان و ارزنده ترین همایشِ جهانیِ دانشمندان و اندیشمندانِ مذاهب اسلامی است که همه ساله برگزار می شود.
ضرورت وحدت و اتحاد فراگیردر جهان اسلام
در زمان حاضر جریان تکفیر، بیشترین دشمنی را با موضوع وحدت در جهان اسلام به صورت عملی انجام می دهد. جریان تکفیر به شکل امروزی، به طور قطع ساخته دست استعمارگران و صهیونیزم بین الملل است. این جریان که در قالب گروه های تروریستی در سال های اخیر فعال شده، بیشترین ضربه را بر اسلام و مسلمین وارد ساخته است. گروه های تکفیری همانند داعش، کارکردی جز جلوگیری از وحدت مسلمین در راستای تامین منافع دشمنان اسلام ندارند. بر همین اساس است که دشمنان به تقویت آنان می پردازند. تصریح ترامپ مبنی بر اینکه، آمریکا موسس داعش است، نشان می دهد که آمریکایی ها و صهیونیست ها، چگونه از وحدت مسلمین وحشت دارند و برای جلوگیری از این وحدت، برای ایجاد اختلاف، جنگ و کشتار در جهان اسلام به دست خود مسلمانان، سرمایه گذاری می کنند. متاسفانه در داخل جهان اسلام، خاندانی که مدعی خادم حرمین شریفین است، پرچمدار این تفکر تکفیری وهابی می باشد. بررسی ها در دهه های اخیر نشان می دهد، رژیم آل سعود بیشترین خدمات را به بیگانگان و دشمنان مسلمانان داشته است. اگر بپذیریم که تنها راه رهایی مسلمانان از وضعیت اسف بار کنونی، رسیدن به وحدت و غلبه بر اختلافات است، باید یک نهضت فکری – فرهنگی در جهان اسلام علیه جریان تکفیر به راه افتد. مسلمانان باید به صورت یکپارچه علیه این تفکر و اندیشه انحرافی تفرقه افکن قیام کنند. برای شکل گیری این نهضت فکری – فرهنگی، علما، نخبگان و خواص در جهان اسلام، مسئولیتی بس سنگین بر عهده دارند. داعش از بعد نظامی در منطقه و خصوصا کشورهای عراق و سوریه شکست خورد و به تاریخ پیوست. اگر فکر و اندیشه داعش فرونریزد، روزی دیگر و در جایی دیگر، این اندیشه انحرافی در جهان اسلام، حمام های خون به راه خواهد انداخت. دشمنان مصمم هستند از این تفکر انحرافی برای ضربه به اسلام و مسلمین استفاده مستمر داشته باشند. تنها راه ناکام ساختن دشمنان، خشکاندن ریشه های این تفکر و اندیشه ضد وحدت در جهان اسلام است. با اتحاد و انسجام به دعوت قرآن و اسلام با شعار «وَ اعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ»[42] در هفته وحدت جامه عمل بپوشانیم تا در تمام عرصه ها پیروز میدان باشیم.
پی نوشت ها:
[۱] اصول کافی، ج ۱، ص ۴۳۹.
[۲] تاریخ یعقوبی، چاپ نجف، جزء ۲، ص ۴ به نقل از جعفربن محمدعلیه السلام.
[۳] کامل التواریخ ج ۱، ص ۴۵۸ و تاریخ یعقوبی ج ۲، ص ۴.
[۴] نساء/ ۱۶۴.
[۵] مائده/ ۲.
[۶] انفال/۱.
[۷] نساء/ ۱۱۴.
[۸] انفال/ ۶۳.
[۹] انبیاء/ ۹۲
[۱۰] بقره/ ۱۴۲.
[۱۱] مجادله/ ۲۲.
[۱۲] بقره/ ۱۲۸.
[۱۳] حجرات/ ۱۰.
[۱۴] آل عمران /۱۰۳.
[۱۵] حجرات / ۱۰.
[۱۶] طبرسی، مجمع البیان، ج۱ـ۲، ص۸۰۳
[۱۷] المیزان، ج۳، ص۵۷۶.
[۱۸] واعظ زاده خراسانی، محمد، کتاب وحدت (مجموعه مقالات)، ص۲۰۴.
[۱۹] همان، ص۳۸۴.
[۲۰] حدیث ولایت، ج ۲، دفتر مقام معظم رهبری
[۲۱] نهج البلاغه، خطبه شقشقیه.
[۲۲] شوری/۲۳.
[۲۳] وسائل الشیعه، ج ۳، ص ۳۸۳، ح ۱۰.
[۲۴] همان، ص ۳۸۲، ح ۶.
[۲۵] شهید مطهری، سیری در نهج البلاغه، ص ۱۸۰.
[۲۶] نهج البلاغه، نامه ۷۸
[۲۷] مجله حوزه، شماره ۴۳ و ۴۴، ۱۳۷۰ش.
[۲۸] الاسلام عقیده و شریعه، ص ۴۴۵
[۲۹] طلایه‌داران تقریب(۲)، ص ۹۸.
[۳۰] خمینی، صحیفه امام، ج۶، ص۴۳۴
[۳۱] امام خمینی، صحیفه انقلاب، وصیتنامه سیاسی – الهی رهبر کبیر انقلاب اسلامی
[۳۲] بیانات مقام معظم رهبری، در تاریخ ۱۹مهر ۱۳۶۸
[۳۳] بیانات مقام معظم رهبری، در تاریخ ۱۸ فروردین ۱۳۸۶
[۳۴] بیانات مقام معظم رهبری، در تاریخ ۴ آبان ۱۳۸۸
[۳۵] حدیث ولایت، ج ۲، دفتر مقام معظم رهبری
پی نوشت ها
[36] مقریزی، در «الامتاع»، ص 3، همه اقوالی را که در روز و ماه و سال تولد آن حضرت وجود دارد، آورده است.
[37] آل عمران/103
[38] دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، ج 14، ص 20453.
[39] حسینی دشتی، سید مصطفی، معارف و معاریف، ج 5، ص 321.
[40] نهج البلاغه، ترجمه: محمد دشتی، خطبه 27، ص 51.
[41] همان، خطبه 127، ص 171.
[42] آل عمران/
